معلم کارآمد می‌تواند زیربنای تکامل و تحول جامعه باشد

خلاصه :

«الرحمن علّم القرآن»؛ «خداوند رحمان قرآن را تعلیم فرمود».

خداوند متعال، نخستین و مهم‌ترین نعمت را، همان (تعلیم قرآن) بیان می‌کند، چه تعبیر جالب و پرمحتوایی! چراکه اگر درست بیندیشیم، قرآن مجید سرچشمه همه مواهب و وسیله وصول به هر نعمت و بهره‌گیری از تمام نعمت‌های معنوى و مادى است.

مقدمه:

پروردگار پس از آفرینش حضرت آدم، بر او ازآن‌جهت منت گذارد که وجودش را با زیور علم بیاراست. بدین روی در اولین سوره نازل‌شده بر پیامبرش، ارزش نعمت دانش را بازگو فرمود و بر تمام انسان‌ها چنین منت نهاد که در میان همه پدیده‌های هستی، وجود آنان را با علم، ویژگی بخشیده و مشخص و ممتازشان ساخته است؛ آنجا که می‌فرماید:

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ õ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ õ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُõ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَم»؛ «بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید، (همان کس که) انسان را از خون بسته‌ای خلق کرد، بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است، همان کسی که به‌وسیله قلم تعلیم نمود».

کتاب آسمانی قرآن، نخست با سخن از نعمت ایجاد عالم و آدم، شروع‌شده و سپس نعمت علم و بینش را به گوش انسان می‌خواند.

والاترین رسول حق، حضرت محمد(ص)، زمانی به ابلاغ رسالتش پرداخت که حتی در کعبه، انواع بت‌های خانه گزیده و قوم جاهلیت در حضیض نکبت و خواری غوطه‌ور بودند. در چنین موقعیت خطیری، بر تارک مواعظ آن حضرت این جمله می‌درخشید که «بعثت للتعلیم». حضرت رسول اکرم(ص) هدف از بعثتش را شناساندن راه فلاحت و رستگاری به نوع بشر و هدایتشان از وادی تاریکی‌ها به دیار نور و روشنایی معرفی نمود.

پس با استناد به آیات قرآنی فوق چنین استنباط می‌شود که، خداوند همیشه کارها را بر اساس علل و اسباب به انجام می‌رساند. اگر جامعه‌ای نیاز به هدایت و ارشاد دارد انسان‌های شایسته‌ای در آن جامعه به وجود می‌آورد تا بر اساس اقتباس و الهام از الگوهای مجسم، به هدایت و ارشاد افراد آن جامعه بپردازند.

یکی از این انسان‌های شایسته، حضرت علی(ع) هستند؛ بر همین اساس رسول خدا(ص) به امیر المؤمنین(ع) در خصوص جایگاه والای هدایت و راهنمایی بندگان، چنین می‌فرمایند:

«یا علی لأن یهدی ا... بک رجلاً واحداً خیر لک مما طلعت علیه الشمس»؛ «اگر خداوند در پرتو راهنمایی‌های تو، فردی را هدایت نماید، این کار از نظر ارزشمندی برای تو از خورشید درخشانی که به کره خاکی می‌تابد برتر و والاتر است».

معلمان نیز پیرو راه انبیا(ص) و ائمه معصومین(ع) جامعه را متحول می‌سازند، این معلمان هستند که تکنیک و صنعت را متغیر می‌سازند، این معلمان هستند که اقتصاد صحیح و سالم را پی‌ریزی می‌نمایند، این معلمان هستند که سرداران شجاع و لایق را تحویل جامعه می‌دهند و این معلمان هستند که تعهد و ایمان را به مسئولان مملکتی انتقال می‌دهند.

پس زیربنای تکامل و تحول جامعه و افراد آن، همگی در پرتو آشنایی با ویژگی‌های معلم کارآمد و محبوب تحقق می‌یابد. پس می‌توان به‌وسیله آشنایی با این ویژگی‌ها و شناخت و اقتباس از آن‌ها، به جامعه خود خدمت نمود.

ویژگی‌های معلم کارآمد و محبوب

از آیات متعدد قرآن کریم که در مورد پیامبران و امامان آمده، انسان درمی‌یابد که انبیا و ائمه معصومین در مرحله اول وقت خود را صرف تزکیه مردم نمودند؛ لذا علمای اعلام و معلمان عزیز و استادان گران‌قدر که افتخار گام نهادن در مسیر پیامبران را دارند، لازم است که در تدریس و تعلیم، نسبت به تزکیه و پاک‌سازی روح و روان جوانان عزیز دقت وافری داشته باشند؛ زیرا اگر جوانان با دین و معارف اسلامی به معنای واقعی آن آشنا شوند، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.

معلم و دانش‌آموز، دو رکن اساسی آموزش‌وپرورش هستند. آموزش و تدریس، کاری بسیار ظریف و حساس است و هرکسی که سواد یا معلوماتی درزمینۀ خاصی کسب کرده است، نمی‌تواند معلم موفقی باشد. پس معلم شایسته، کسی نیست که در یک دبستان یا دبیرستان تدریس می‌کند، بلکه می‌تواند هر فرد واجد شرایطی باشد که در حوزه تربیتی فعالیت کرده و در کار تدریس و فنِ آموختن موفق است.

بااین‌حال، یک معلم کارآمد و محبوب نسبت به دانش‌پژوهان و کلاس درس، وظایف گوناگونی را عهده‌دار است، که محور تمام آن‌ها تنظیم صحیح رابطه معلم و متعلم است که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود:

1- آغاز درس با نام و یاد الهی و دعا و دائم الوضو بودن:

معلم هنگام خروج از منزل تا محل تدریس، باید همواره به یاد خداوند بوده و وابستگی خود را با او حفظ نماید و از پروردگار یگانه برای خود و دانش‌پژوهان حاضر، طلب هدایت و رستگاری نماید.

روش عالمان گذشته، دعا و نیایش به درگاه الهی، پیش از آغاز درس بود. برخی از دانشمندان، دعای زیر را ازجمله دعاهایی می‌دانند که باید پیش از تدریس خوانده شود:

«ا...همَّ إِنِّی أعوذُ بِکَ أنْ أَضِلَّ أو أُضَلَّ، أَوْ أَزِلَّ أوْ أُزلَّ، أوْ أظلِمَ أوْ أُظلَم، أوْ أَجْهَلَ أو یُجهَلَ عَلَیَّ»؛ «خداوندا! به تو پناه می‌برم از اینکه گمراه کنم یا گمراه شوم، بلغزانم یا بلغزم، ستم ‌کنم یا ستم ببینم، به نادانی کشانم یا خود دچار آن شوم».

یکی دیگر از امور نورانی و چشم‌گیر در هنگام حضور در کلاس درس، این است که معلم بدون طهارت و وضو درس را شروع نکند. بی‌شک طهارت باطنی و معنوی، از رهگذر وضو، تأثیر غیرقابل‌توصیفی بر روح و روان معلم و حتی دانش‌آموزان وی خواهد داشت.

از این رهگذر پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید:

«إنِ استَطَعتَ أن تَکونَ باللَّیلِ و النَّهارِ على طَهارَةٍ فافعَلْ؛ فإنَّکَ تَکونُ إذا مُتَّ علَى الطَّهارَةِ شَهیدا»؛ «اگر توانستی در تمامی حالات شب و روز با طهارت باشی، چنین کن؛ زیرا اگر در این حال از دنیا روی، به‌منزله شهید خواهی بود».

2- امانت‌داری:

معلم باید بداند امانت‌دار است، نظیر پدر و مادر؛ با این تفاوت که امانت‌های پدر و مادر به تعداد فرزندانشان است ولی معلم به تعداد دانش‌آموزان خود در دوره خدمتش امانت‌داری می‌کند. در طول چندین سال خدمت هر معلم، بیش از هزار امانت زیردست او تعلیم و تربیت‌یافته و سپس وارد اجتماع می‌شوند. مسئلۀ مهم دیگر خطیر بودن این امانت است. شاگرد امانتی پرقیمت، ظریف و حساس است؛ بنابراین معلمان باید بسیار مواظب این امانت باشند؛ چراکه ذهن کودک به‌مثابه دوربین عکاسی، تمامی حرکات و رفتار اطرافیان را ضبط می‌کند و ازاین‌رو نباید در رفتار و گفتار معلم حالتی بروز کند که تأثیر منفی در ذهن دانش‌آموز پدید آورد.

شقاوت و سعادت نسل‌های بعد مرهون معلم است که اگر امانت‌دار نباشد و در آن خیانت کند، نسلی را به مخاطره افکنده است و اگر امانت‌دار باشد ثواب نسل‌های پیاپی برای اوست.

خداوند متعال در قرآن پیرامون نقش خطیر معلم در آیه 205 سوره بقره چنین می‌فرماید:

«وَ إِذَا تَوَلَّى سَعَى فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیهَا وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ وَ ا... لَا یُحِبُّ الْفَسَادَ».

قرآن مفسد فی‌الارض را یهلک الحرث و النسل می‌داند؛ ازاین‌رو یک معلم، دبیر یا استاد نااهل و مادی‌گرا؛ که نوجوان و جوان بی‌دین و ادب را تحویل اجتماع می‌دهد و نسل حال و آینده را فاسد می‌کند؛ به تعبیر قرآن یک مفسد فی‌الارض است.

3- متقی بودن:

تأکید قرآن کریم در آیه اول از سورۀ مبارکه جمعه به‌خوبی بیانگر آن است که معلم باید متقی باشد:

«یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ الْمَلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ».

معلمان ازجمله اشخاصی هستند که در اجتماع مسئولیت بالاتری دارند؛ بنابراین بایستی از تقوای بیشتری برخوردار باشند. معلم هم باید خود متقی باشد و هم اینکه افراد باتقوا تربیت و به اجتماع تحویل نماید. کم‌کاری در امر تدریس و کوتاهی در تعهد و تقوا و آموزش‌وپرورش خیانت‌درامانت است و نسل‌های بعد را با خطر مواجه می‌سازد.

4- تشویق و توانایی جذب دانش‌آموزان به علم‌آموزی:

معلم باید مخاطبان خود را به علم‌آموزی و دانش‌اندوزی تشویق نموده و فضیلت‌ها و برتری‌های دانش و دانشمندان را به آنان بیان نموده و یادآور شود که دانشمندان و عالمان، وارثان پیامبران‌اند. برای نمونه، آنان را با اولین سوره نازل‌شده بر پیامبر اسلام(ص) آشنا نماید، که در آن ارزش و جایگاه والای علم رقم خورده است؛ آنجا که می‌فرماید:

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ õ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ õ اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُõ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ».

یکی دیگر از ویژگی‌های معلمان کارآمد جذب دانش‌آموزان به جلسات درس و ادامه شرکت آنان در فعالیت‌های یادگیری است. معلمان کارآمد باید توانایی انتقال آموزه‌های خود را به دانش‌آموزان داشته باشند. معلمان باکفایت می‌دانند که برای هر دانش‌آموزی درس را باید از کجا شروع کنند و چگونه سرعت تدریس را متناسب با پیشرفت دانش‌آموزان تنظیم کنند.

5- ژرف‌اندیشی و پرورش مهارت‌های فکری:

یکی دیگر از وظایف معلم نسبت به دانش‌آموزان، دعوت آنان به ژرف‌نگری و دوری از سطحی‌نگری و ظاهربینی است. در منطق حضرت علی(ع)، «َضْلُ فِکْرٍ وَ تَفَهُّمٍ أَنْجَعُ مِنْ فَضْلِ تِکْرارٍ وَ دراسَةٍ». «زیاد اندیشیدن و فهمیدن، سودمندتر از زیاد تکرار کردن و خواندن است» [1]

شاید بتوان یکی از اهداف بزرگ تعلیم و تربیت را پرورش قوه تفکر دانش‌آموزان دانست. معلمان موفق می‌توانند فعالیت‌های آموزشی را معنادار سازند. بدین منظور یک معلم کارآمد یادگیری جدید دانش‌آموزان را طوری هدایت می‌کند که با دانش قبلی آن‌ها همسانی داشته باشد تا دانش‌آموزان بتوانند دانش جدید را به نحوی منطقی در حافظه خود سازمان دهند تا این سازمان‌دهی منطقی منجر به یادگیری مداوم در آن‌ها شود.

6- یادگیری و ارزیابی آن:

در منابع دینی امر ارزشیابی و رسیدگی به اعمال انسان بسیار مورد تأکید قرارگرفته و تصریح‌شده است که در ترازوی عدل الهی کوچک‌ترین عمل موردتوجه و سنجش قرار می‌گیرد و در وقت رسیدگی به اعمال انسان هرگز آن‌هایی که اعمال شایسته دارند با دیگران، مساوی نیستند:

«فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَة وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَة».

همچنین در بیان اهمیت ارزشیابی از دیدگاه اسلام همین بس که خداوند متعال این امر مهم را به خود نسبت داده و آزمون انسان‌ها را دائمی و همیشگی بیان می‌کند. آنجا که می‌فرماید:

«وَ إِن کُنَّا لَمُبْتَلِینَ»؛ «ما دائماً بندگان را می‌آزماییم».

بنابراین یکی دیگر از خصوصیات معلم کارآمد توجه به پیشرفت تحصیلی شاگردان و ارزیابی مداوم یادگیری آن‌ها است. تدریس خوب و با دقت، شایسته توجه و ارزیابی هست. ارزیابی مداوم باعث ایجاد تغییرات لازم و بهبود روند تدریس و تعیین میزان یادگیری دانش‌آموزان خواهد شد. امتحانات کلاسی، تکالیف درسی، پروژه‌های تحقیقاتی و آزمون‌های استاندارد ازجمله ابزارهای اندازه‌گیری و ارزیابی یادگیری دانش‌آموزان هستند.

7- یادگیری توأم با خودسازی:

یکی از امور مهمی که معلم نباید از آن غافل باشد، مسئله یادگیری توأم با خودسازی است.

امیر مؤمنان، علی(ع) می‌فرماید:

«مَن نَصَبَ نَفسَهُ للنّاسِ إماما فلیَبدأ بتَعلیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلیمِ غَیرِهِ»؛ «هر که خود را در مقام پیشوایى مردم قرار دهد باید پیش از تعلیم دیگران، به تعلیم خود بپردازد».

دراین‌باره همچنین حضرت رسول اکرم(ص) می‌فرماید:

«مَنِ ازْدَادَ عِلْماً وَ لَمْ یَزْدَدْ هُدًى لَمْ یَزْدَدْ مِنَ ا... إِلَّا بُعْدا»؛ «اگر کسی اندوخته‌های علمی خود را بیفزاید و (همسان با آن، سرمایه‌های روحی و معنوی و) هدایت خویش را نیفزاید (و بر مراتب رهنمونی‌اش به‌حق نیفزاید)، فقط بر مراتب دوری خود از خداوند، می‌افزاید».

8- برنامه‌ریزی:

اسلام به‌عنوان کامل‌ترین دین الهی که برای بشریت آمده بر مسئله برنامه‌ریزی تأکید و پافشاری نموده است. حضرت علی(ع) در واپسین لحظات عمر خویش به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) این‌گونه وصیت کرد:

«أوصیکما ... بتقوی ا... و نظم امرکم»؛ «شما دو نفر را ... به تقوای الهی و نظم و برنامه‌ریزی در کارها سفارش می‌کنم».

ازاین‌جهت برنامه‌ریزی از عناصر مهم رسیدن به هدف مطلوب است. تعیین چشم‌انداز و راه رسیدن به اهداف از ویژگی‌های معلم کارآمد است. معلم باید یک برنامه‌ریز و سازمان‌دهنده باشد. آینده را برنامه‌ریزی کند. وقتی ایده‌ای در ذهنش قرار گرفت فوراً برنامه‌ریزی کند که چگونه این ایده را در عمل پیاده خواهد کرد. هر کاری که در آموزش و کلاس درس انجام می‌دهد مبتنی بر هدف مشخص و بر اساس برنامه‌ای سازمان‌یافته باشد.

9- انتقادپذیر بودن:

چون هر انسانی دارای حب ذات بوده، به خود علاقه داشته و درعین‌حال از بسیاری خطاها نیز به دور نیست؛ ازاین‌رو عقل سالم حکم می‌کند که به‌راحتی سخن خیرخواهان و صلاح اندیشان درباره اشکال رفتاری، گفتاری، عقیدتی و ... را در مورد خودش پذیرفته و حتی سپاسگزار آنان نیز باشد.

امام جعفر صادق (ع) دراین‌باره می‌فرماید:

«أحبّ اخوانی إلیَّ من أهدى إلیَّ عیوبی»؛ «بهترین برادران من کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه کند».

اگر ارائه عیب‌ها و خطاها به‌منزله هدیه است؛ پذیرش آن‌ها نیز به‌منزله هدیه پذیری و امری نیکو و ستودنی است. معلم، نباید خود را فرد کامل بداند؛ بلکه باید بداند که رشد او و اثربخشی هر چه بیشتر وی بر روی دانش‌پژوهان درگرو این صفت والای انسانی نهفته است.

معلم باید درزمینۀ تدریس خود از افرادی که با او در ارتباط هستند من‌جمله دانش‌آموزان نظرخواهی کند. از آن‌ها بخواهد که تدریس او را نقد کنند. هیچ‌کسی کامل نیست و همیشه باید برای بهبود و کامل شدن خود تلاش کند.

نتیجه:

در اسلام خدمت به خلق برترین عبادات است و ازآنجاکه معلمی، خدمت به جامعه است از ارزش فراوانی برخوردار است. روایت‌های بسیاری از ائمه اطهار(ع) رسیده است که بر اساس آن‌ها خدمت به جامعه، خصوصاً خدمات معنوی ارجمند تلقی شده‌اند. به همین منظور در راستای توفیق در عبادتی چنین ارزشمند، ضروری است که معلمان با مطالعه، با صرف وقت و دقت کافی و با تعهد و تخصص لازم به امر تربیت شاگردان بپردازند؛ چراکه پاسداری از خون شهیدان و یاری انقلاب اسلامی درگرو خدمت فرهنگی به جامعه است.

تعلیم و تربیت، فنی بسیار ظریف، پیچیده و حساس است که تنها با کارآمدی، حرفه‌ای بودن و اطلاع دقیق از مسائل و عوامل آموزش‌وپرورش و فرایند یاددهی- یادگیری است، که می‌توان از عهده انجام آن برآمد؛ زیرا این کار نیاز به دانش، آگاهی، تخصص و مهارت‌های خاصی دارد که بدون داشتن آن‌ها نمی‌توان به امر تعلیم و تربیت پرداخت. معلم برای حفظ و افزایش کارآمدی و اثربخشی و محبوبیت خود باید پیوسته در حال یادگیری باشد، همواره تغییرات و تحولات مربوط به حرفه خود را پیگیری کند و با توجه به پیشرفت‌های علوم و فنون در زمینه‌های مختلف، معلومات، مهارت‌ها و اطلاعات خویش را ارتقا بخشد. برخورداری و به کار بستن این مهارت‌ها، معلم را در تدریس و انجام فعالیت‌های آموزشی و تربیتی یاری می‌دهد و تعامل لازم را بین او و دانش‌آموزان فراهم می‌سازد.

معلم باید متعهد و متخصص باشد. تعهد به همراه تخصص، چراکه هیچ‌کدام این‌ها بدون آن دیگری کافی نیست. معلم درحالی‌که متعهد، متخصص و متدین است، باید متعادل، باحوصله، با تلطف و مهربان باشد.

«و إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یَا بُنَی لاَ تُشْرِکْ بِا... إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ‌»؛

این فرمولی است که قرآن به معلم می‌آموزد و لقمان با تلطف و زبان خوش، با پند و اندرز و با استدلال، پسر خود را تربیت می‌کرد و معلم نیز باید همچون لقمان، کلاسی را تربیت کند.

پی‌نوشت‌ها:

[1] . (غرر الحکم، ح 4708).