طرح نهادینه کردن ارزش های اسلامی

خلاصه :

طرح درس تلفیقی

طرح درس، برنامه‌ای برای عمل و به‌کارگیری مبانی نظری دانش تعلیم و تربیت است. [1] هر معلمی پس از گذراندن علوم نظری تعلیم و تربیت در تحصیلات دانشگاهی خود، باید در عرصه حرفه معلمی زمینه­ های کاربردی آن علوم را فراهم سازد. در حقیقت طرح درس با گره زدن حوزه نظر و عمل، عمل را بر مبنای علم بنا می­ کند. البته علاوه بر مبانی علم نظری، ارزش­های اسلامی وجود دارد که باید با آن تلفیق شود.

• در لغت به معنای «به هم پیوستن» [2] و در اصطلاح به معنای ترکیب کردن یا مرتبط ساختن حوزه ­های محتوایی به طور مفهومی و سازمانی [3] است که از آن برای طرح درس می­ توان استفاده نمود. طرح درس تلفیقی علاوه بر هدف کلی پیوند میان علم، نظر و عمل، پیوند میان علم نظری و ارزش­ های اسلامی در حوزه عمل را نیز فراهم می­ سازد؛ بنابراین طرح درس تلفیقی علم و ارزش ­های اسلامی، برنامه­ ای است که با تلفیق یا به هم پیوستن علم و ارزش­ های اسلامی قصد دارد زمینه را برای یادگیری علوم در ضمن معرفت الهی فراهم آورد و آیه 115 بقره «... فأینماه تولوا فثم وجه ا... » را در متربی نهادینه کند و نگاه دینی ایجاد نماید.

در برابر نگاه دینی، نگاه طبیعت­ گرایانه وجود دارد که در آن حقایق عالم ذکر می­ شود بی ­آنکه نامی از خالق این خلقت بیان شود. آیت ا... جوادی آملی معتقدند باید به علت فاعلی و غایی در علم اشاره کرد تا علم منقطع الاول و الاخر نشود [4] و در آن بتوان به ربوبیت الهی در جریان امور پی برد. اگر نگاه به پدیده­ های هستی نگاهی خلقت‌گرایانه باشد می­ توان با علم طبیعی مسیر قرب الهی را پیمود. آنگاه است که انسان، اول، آخر، ظاهر و باطن «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الاَخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ ...» [5] هر چیز را خدا می­ بیند و به نگاه توحیدی نائل می­ شود.

مؤسسه فرهنگی و تربیتی توحید کوشیده است با تدوین طرح «نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی» چنین نگاه توحیدی را به‌وسیله طرح درس تلفیقی در دانش­ آموزان نهادینه کند. معلمان با روش ­های مختلف و ظرافت خلاقانه بین مباحث درسی و ارزش­ های اسلامی پیوند برقرار می­ کنند تا ضمن ارائه محتوای درس، معرفت الهی را برای نیل به حیات طیبه تحقق بخشند. برای نمونه می­ توان به چند عنوان طرح درس­ تلفیقی همچون انعکاس نور در آینه و تلفیق آن با انعکاس نور الهی در ائمه اطهار(ع)، تلفیق مواظبت فیزیکی از چشم و گوش ظاهری و مراقبت معنوی از چشم و گوش باطنی، تصفیه آب از آلودگی و تلفیق آن با تصفیه انسان از گناه، تلفیق الگویابی اعداد و الگویابی انسان اشاره کرد.

مقدمه:

نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور عمدتاً با دو واژه آموزش‌وپرورش شناخته می ­شود که همواره اقدامات و دغدغه­ های فراوانی در بخش آموزش انجام شده؛ اما در زمینه پرورش، اقدامات محتواسازی و برنامه‌ریزی کمتری صورت پذیرفته است.

یکی از آسیب­ های موجود در نظام آموزش‌وپرورش فقدان طرح درس­ های مدون خلاقی است که بتوان ارزش ­های اسلامی را در افراد نهادینه کرد؛ لذا در کنار دستاوردهای علمی باید دستاوردهای تربیتی نیز مورد توجه قرار بگیرد که به طراحی و ارائه راه‌های بهبود و تعالی سیستم آموزشی و پرورشی کمک شایانی ‌نماید. اگرچه برخی دروس تا حدودی با چنین اهدافی تدوین شده‌اند؛ اما لازم است نهادینه کردن ارزش‌ها با روشی خلاقانه­ تر و همه‌جانبه در تمام فعالیت و برنامه‌های مدرسه جاری شود. مهدی نوید ادهم؛ دبیر کل شورای‌عالی آموزش‌وپرورش با اشاره به مسئولیت آموزش‌وپرورش در تربیت دانش‌آموزان، متذکر شد: «باید از هر فرصت و ابزاری در زمینه تربیت دینی بچه‌ها استفاده کنیم. اکنون نظام ما عمدتاً آموزشی است و به این خاطر است که سند تحول بنیادین بر چرخش و تبدیل نظام آموزشی به نهاد فرهنگی - تربیتی تأکید دارد.» (26/7/96) [1]

مؤسسه فرهنگی و تربیتی توحید سال­هاست که به موضوع پرورش پرداخته؛ اما اخیراً با توجه به نیاز روز افزون این امر مهم، بر آن شده است تا با استفاده از نظر متخصصان و تجارب مربیان و معلمان طرحی به نام «نهادینه کردن ارزش ­های اسلامی» را به‌طور رسمی تدوین کند تا به همت متصدیان این مؤسسه در سال تحصیلی 1397-1398 اجرایی شود.

اهداف:

هدف کلی:

• ارزش ­های اسلامی در دانش‌آموزان نهادینه شود.

اهداف جزئی:

1. حداقل یک ارزش در زمینه خداشناسی در دانش ­آموزان نهادینه شود؛
2. حداقل یک ارزش در زمینه امام‌شناسی در دانش­ آموزان نهادینه شود؛
3. حداقل یک ارزش در زمینه ادب و آداب فردی در دانش ­آموزان نهادینه شود؛
4. حداقل یک ارزش در زمینه ادب و آداب اجتماعی در دانش ­آموزان نهادینه شود؛
5. حداقل یک ارزش در زمینه نظم و انضباط در دانش­ آموزان نهادینه شود؛
6. حداقل یک ارزش در زمینه تاب­آوری و خودکنترلی در دانش ­آموزان نهادینه شود؛
7. حداقل یک ارزش در زمینه انفاق، ایثار، تعاون و ... در دانش­ آموزان نهادینه شود.

مراحل تدوین طرح:

در مرحله اول این طرح ابتدا با مراجعه به اسناد مکتوب مبانی (اسناد بالادستی، کتب، مقالات، سایت­ها، کتب درسی رسمی و راهنمای تدریس مقطع ابتدایی) و بررسی کارگروه تخصصی در بهره ­گیری از تجارب همکاران، موضوع‌ها و مصادیق [2] اولویت­ دار به صورت پایه به پایه استخراج گردید. در این مرحله سعی شده است ویژگی­ های عینی بودن، مشاهده‌پذیر بودن توسط والدین (برای ارزیابی آن­ها)، با ارزش (اسلامی) بودن و امکان وقوع هر روزه (تا قابلیت عادت شدن) در مصادیق وجود داشته باشد.

در مرحله دوم پرسشنامه والدین برای ارزیابی میزان نهادینه شدن ارزش­ ها در فرزندشان طراحی گردید تا نقاط قوت و ضعف طرح را برای متصدیان آشکار سازد.

در مرحله سوم همکاران بر اساس جدول موضوعات و مصادیق جمع­ بندی شده به محتواسازی و طرح درس‌نویسی می­ پردازند.

در مرحله چهارم کلیه همکاران اعم از کادر اجرایی، معلم، نظامت و پرورشی به اجرای طرح درس ­ها برای دانش­ آموز می­ پردازند.

سپس در پنجمین مرحله با استفاده از پرسشنامه طراحی شده، ارزیابی از میزان اثربخشی طرح در تغییر عادت رفتاری دانش‌آموزان توسط والدین صورت می­ گیرد.

اجرای طرح:

• مدیر و معاون مدرسه: حمایت و نظارت بر انجام امور مربوط به نهادینه کردن ارزش ­ها؛
• معاون آموزشی: نظارت بر اجرای صحیح طرح از طریق ارزیابی آغازین، فرایندی و پایانی؛
• معلمان: تدوین و اجرای طرح درس­های تلفیقی و غیرتلفیقی خلاق کلاسی متناسب با مصادیق بیان شده در جدول مصوب طرح نهادینه کردن ارزش ­ها؛
• نظامت و پرورش: تدوین طرح درس ­های خلاق در صبحگاه، مراسم­، ساعت‌های نماز جماعت، زنگ­ های تفریح و ... و فضاسازی متناسب با مصادیق بیان شده در جدول مصوب طرح نهادینه کردن ارزش ­ها

اصول حاکم بر اجرای طرح:

در انجام طرح نهادینه کردن ارزش ­ها همواره اصولی حاکم است که اگر هریک از این اصول وجود نداشته باشد، اثربخشی طرح کاهش می­یابد. این اصول به شرح زیر است:

1. عامل بودن معلم:

کادر اداری و والدین در انجام ارزش ­ها و تعامل سازنده­ این سه رکن در اجرایی شدن طرح: همان‌طور که در آموزش باید هماهنگی لازم بین والدین، معلم و کادر اجرایی مدرسه باشد، در انجام این طرح، زمانی می­ توان انتظار موفقیت داشت که والدین نیز با مدرسه هماهنگ باشند. اگر بهترین طرح درس­ ها نوشته و اجرا شود؛ اما معلم خود عامل نباشد یا ضرورت انجام این ارزش­ ها برای خانواده محرز نشده باشد، نتایج مطلوبی حاصل نخواهد شد. این امر از طریق آگاهی دادن به والدین (برگزاری جلسه توجیهی برای والدین در ابتدای سال) و متصدیان (از طریق این نوشتار) محقق می­ گردد. والدین باید بدانند ضمن عدم اجبار و وادار نمودن دانش­ آموز به انجام ارزش­ ها، باید به ترتیب ذیل به نهادینه کردن و ارزیابی انجام عمل توسط دانش­ آموز کمک نمایند:

- اول اینکه عملاً خودشان در انجام پیش ­قدم شوند تا با الگوگیری دانش ­آموزان از والدین خود، انجام عادت رفتاری میسر شود؛

- دوم خودشان در انجام عادت رفتاری با فرزندشان همراه شوند؛

- سوم مشاهده کردن به همراه تحسین یا ترغیب باشد؛

- چهارم پرسیدن از دانش‌آموز به همراه تحسین یا یادآوری انجام گیرد.

1. طرح ­درس خلاق:

استفاده از روش­ های جذاب و بدیع در قالب‌های مختلف برای معرفی یک عادت رفتاری به دانش ­آموز نقش تعیین­ کننده­ای در ایجاد انگیزه برای انجام یک عادت رفتاری دارد. یک طرح درس خوب در نهادینه کردن ارزش ­ها زمانی میسر می­ شود که مربی بتواند علاوه بر اهداف شناختی و رفتاری، اهداف عاطفی طرح درس را به خوبی تبیین و راهبردهای تحقق آن را فراهم سازد. برای تحقق این امر می­توان از روش­ های شعر، داستان، نمایش، بازی، نقاشی با استفاده از آیات و روایات قرآن، کلیپ و فیلم، پوستر، ضرب­المثل، پانتومیم و ... بهره گرفت.

1. استمرار در طول سال تحصیلی:

مربیان و والدین باید بدانند که صرف اجرای یک طرح درس خوب برای ایجاد یک عادت رفتاری کافی نیست. همان‌طور که در متون دینی ذکر و یادآوری یکی از عوامل مهم در قرب الهی است، در ایجاد یک ارزش اسلامی مربیان و والدین باید در طول یک سال تحصیلی به طرق مختلف یادآوری را داشته باشند تا یک شروع خوب به دست فراموشی سپرده نشود.

1. تدریجی بودن نهادینه کردن ارزش ­ها:

ارائه چندین ارزش در یک بازه زمانی کوتاه، باعث عدم درک صحیح دانش ­آموز از مطلب می‌شود؛ لذا توصیه می­ گردد در یک هفته بیش از یک عادت رفتاری معرفی نشود. نوشیدن صد لیتر آب برای یک انسان امکان­ پذیر نیست مگر با اصل تدریج.

شیوه ارزیابی طرح:

نحوه ارزیابی طرح نهادینه کردن ارزش­ ها به دو بخش مهم تقسیم می­ شود:

1. ارزیابی از اثربخشی طرح:

این ارزیابی ناظر به اجرای عادت­های رفتاری توسط دانش ­آموزان است که به وسیله والدین و از طریق پرسشنامه انجام می­ شود.

1. ارزیابی ورودی:

این ارزیابی به‌منظور تعیین سطح ورود دانش‌آموز قبل از اجرای طرح است. این ارزیابی در دو سطح قابل انجام است؛ سطح فردی و سطح جمعی. البته با توجه به آسیب­ زا بودن و رخداد عمل ماسکینگ [3] سطح فردی آن امکان­پذیر نیست. ارزیابی در سطح جمعی از این آسیب مستثنی است به‌طوری که ابتدا یک ارزیابی رفتار ورودی از همه والدین بدون درج نام دانش ­آموز جمع‌آوری می­شود و با ارزیابی پایانی همه والدین مقایسه می­شود. فایده ارزیابی ورودی در سطح جمعی این است که متصدیان طرح می­ توانند از میزان اثربخشی طرح آگاه شوند و در صورت عدم کارآمدی به رفع نقایص احتمالی بپردازند. مشکل این نوع ارزیابی این است که چون در سطح دانش ­آموزی نیست و مقایسه کل اولیه با کل پایانی است، اطلاعاتی از پیشرفت تک تک دانش ­آموزان در دسترس نیست.

1. ارزیابی پایانی:

پرسشنامه این ارزیابی توسط هریک از همکاران پایه در کارگروه طرح تهیه و تصویب شده که به‌پیوست آمده است و در پایان هر نیمسال با دعوت والدین به مدرسه به‌طور حضوری تکمیل می­ شود. نتایج این ارزیابی باید با نمودار میله­ ای و نمودار دایره ­ای گزارش داده شود.

نکته قابل توجه در پرسشنامه این است که برای ارائه ارزیابی در سطح کلاس حتماً نام کلاس مدنظر روی پرسشنامه قید شود در غیر این صورت نمی­ توان پرسشنامه­ ها را به‌صورت کلاسی جدا نموده و آمار توصیفی مجزایی ارائه کرد.

2- ارزیابی ناظر به عوامل اجرایی و اجرای صحیح طرح (فرایندی):

ارزیابی کامل یک فعالیت زمانی انجام می­ پذیرد که علاوه بر ارزشیابی ورودی و پایانی، یک ارزیابی فرایندی نیز در آن وجود داشته باشد. عدم انجام این نوع ارزیابی ممکن است طرح را دچار عمل مشتبه­ سازی یا آمیختگی [4] کند؛ بدین معنا که نتیجه طرح به طور تصنعی بهتر از واقعیت جلوه نماید. این ارزیابی در طول سال تحصیلی توسط مسئول طرح در مدرسه به‌صورت دو ماه یک‌بار انجام می­ شود تا نقایص فرایند اجرا سریعاً شناسایی و برطرف شود. در پرسشنامه زیر سعی شده است که با استعلام از معلم، والدین و دانش ­آموز از فرایند اجرای صحیح طرح اطلاعات لازم را کسب نمود.

سخن آخر:

امید است با عنایت خداوند متعال و توجهات ائمه اطهار(ع) مجموعه فرهنگی و تربیتی توحید بتواند گامی مؤثر در مسیر اعتلای پرورش دانش ­آموز بردارد که این امر مهم میسر نمی­شود مگر با اخلاص، صبر، تلاش و خلاقیت نیروهای کارآمد مجموعه و همکاری والدین گرامی.

پیوست

پرسشنامه پایه اول

باسمه تعالی

والدین گرامی؛ سلام علیکم

نظر به آموزش ارزش­ های اسلامی در مدرسه برای نهادینه­ شدن رفتار خوب در دانش­ آموزان پس از گذشت یک نیمسال تحصیلی، از جناب­عالی تقاضا می­ شود به‌طور صادقانه و واقع­ بینانه به سؤالات ذیل به‌عنوان مشاهده‌گر پاسخ دهید و ما را در مسیر نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی در فرزندتان یاری نمایید.

ذکر نام دانش‌آموز لازم نیست.

پایه اول کلاس آقای ..........

پرسشنامه پایه دوم

باسمه تعالی

والدین گرامی؛ سلام علیکم

نظر به آموزش ارزش ­های اسلامی در مدرسه برای نهادینه­ شدن رفتار خوب در دانش ­آموزان پس از گذشت یک نیمسال تحصیلی، از جناب­عالی تقاضا می­ شود به‌طور صادقانه و واقع­ بینانه به سؤالات ذیل به‌عنوان مشاهده‌گر پاسخ دهید و ما را در مسیر نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی در فرزندتان یاری نمایید.

ذکر نام دانش‌آموز لازم نیست.

پایه دوم کلاس آقای ..........

پرسشنامه پایه سوم

باسمه تعالی

والدین گرامی؛ سلام علیکم

نظر به آموزش ارزش ­های اسلامی در مدرسه برای نهادینه­ شدن رفتار خوب در دانش­ آموزان پس از گذشت یک نیمسال تحصیلی، از جناب­عالی تقاضا می­شود به‌طور صادقانه و واقع­ بینانه به سؤالات ذیل به‌عنوان مشاهده‌گر پاسخ دهید و ما را در مسیر نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی در فرزندتان یاری نمایید.

ذکر نام دانش آموز لازم نیست.

پایه سوم کلاس آقای ..........

پرسشنامه پایه چهارم

باسمه تعالی

والدین گرامی؛ سلام علیکم

نظر به آموزش ارزش ­های اسلامی در مدرسه برای نهادینه ­شدن رفتار خوب در دانش ­آموزان پس از گذشت یک نیمسال تحصیلی، از جناب­عالی تقاضا می­شود به‌طور صادقانه و واقع­ بینانه به سؤالات ذیل به‌عنوان مشاهده‌گر پاسخ دهید و ما را در مسیر نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی در فرزندتان یاری نمایید.

ذکر نام دانش آموز لازم نیست.

پایه چهارم کلاس آقای ..........

پرسشنامه پایه پنجم

باسمه تعالی

والدین گرامی؛ سلام علیکم

نظر به آموزش ارزش­ های اسلامی در مدرسه برای نهادینه ­شدن رفتار خوب در دانش ­آموزان پس از گذشت یک نیمسال تحصیلی، از جناب­عالی تقاضا می­ شود به‌طور صادقانه و واقع ­بینانه به سؤالات ذیل به‌عنوان مشاهده‌گر پاسخ دهید و ما را در مسیر نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی در فرزندتان یاری نمایید.

ذکر نام دانش آموز لازم نیست.

پایه پنجم کلاس آقای ..........

پرسشنامه پایه ششم

باسمه تعالی

والدین گرامی؛ سلام علیکم

نظر به آموزش ارزش ­های اسلامی در مدرسه برای نهادینه­ شدن رفتار خوب در دانش ­آموزان پس از گذشت یک نیمسال تحصیلی، از جناب­عالی تقاضا می­شود به‌طور صادقانه و واقع­ بینانه به سؤالات ذیل به‌عنوان مشاهده‌گر پاسخ دهید و ما را در مسیر نهادینه کردن ارزش­ های اسلامی در فرزندتان یاری نمایید.

ذکر نام دانش آموز لازم نیست.

پایه ششم کلاس آقای ..........

ارجاع‌ها و پی‌نوشت‌ها:

[1] . https://www.afkarnews.com

[2] . مصادیق همان ارزش­ ها یا عادت­ های رفتاری هستند که باید در رفتار فرد مشاهده شود.

[3] . masking

[4] . confounding