مقالات
ویژگی‌های تربیت مهدوی
رحیم کارگر
خلاصه :
برای پرورش و رشد روحی و معنوی انسان‌ها، باید تغییرات بنیادین و اصلاحات عمیق در پندارها و رفتارهای آنان صورت گیردهمانگونه که گذشت، تعلیم و تربیت انسان، دارای چند محور است و در هر بعد، باید برنامه‌ای واقعی و اساسی با رویکردهای زیر اتخاذ کرد:
رویکرد هدایت گرایانه
این رویکرد، اساس تعلیمات و تبلیغات پیامبران است و درصدد رهنمونی انسان‌ها به مسیر حقیقت و راستی و شناساندن راه سعادت و نیک‌فرجامی است.
رویکرد تعالی بخشی
پس‌ازاینکه افراد در مسیر درست و انسانی قرار گرفتند، نوبت به رهنمونی آنان به کمال و تعالی است؛ یعنی، قرار دادن آن‌ها در مسیر رشد و بالندگی نهایی و اوج شکوفایی درونی.
رویکرد تحوّل گرایانه
برای پرورش و رشد روحی و معنوی انسان‌ها، باید تغییرات بنیادین و اصلاحات عمیق در پندارها و رفتارهای آنان صورت گیرد و آنان واقعاً متحول و دگرگون شوند.
رویکرد بهسازانه
در این رویکرد، عادت‌ها و رویه‌های نامطلوب، ناهنجار، ناقص و مخرّب، بهسازی شده و به‌تدریج با رویه‌ها و مکارم اخلاقی جایگزین می‌شود. بهسازی اخلاق؛ همان تزکیه و تهذیب نفس است که به شکل کامل‌تر، در علم اخلاق پیگیری می‌شود.
رویکرد مشکل زدایانه
هدف این نگرش به انسان، رفع عیوب نفسانی و زدودن مشکلات اخلاقی و ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی است که همه‌چیز را دستخوش تباهی و انحطاط می‌کند و گرفتار کج روی و عصیان گری می‌سازد. رفع هرکدام از عیوب و بیماری‌های روحی و اخلاقی انسان، نیاز به شناخت دقیق آن‌ها، عت آن‌ها و راه اصلاح آن‌ها دارد.
رویکرد درمان گرایانه
در این فرآیند تربیتی، کاستی‌ها و ناراستی‌های اخلاقی، پس از موشکافی، ریشه‌یابی و سنخ شناسی می‌شود و برای هر ناهنجاری و عیبی، برنامه خاص تربیتی (درمانی) ارائه می‌شود. در اینجا هدف فقط رفع مشکل نیست؛ بلکه جایگزینی آن، با خصلت‌های نیکوست.
رویکرد بشارت گرایانه
در این دیدگاه، ترغیب و دعوت مشفقانه و دلسوزانه به «فضیلت گرایی» و بشارت به فرجام نیک و آثار گران‌قدر «اخلاق‌مداری»، مورد تأکید قرار گیرد و بیشتر حالت اقناعی، تشویقی و مهرورزانه دارد و ... .
رویکردهای یادشده، بیانگر این نکته مهم است که برای کارآمدی و تأثیرگذاری برنامه‌های تربیتی، باید به ریشه ناهنجاری‌ها و مشکلات اخلاقی پی برد و متناسب با آن‌ها، رویکرد مناسبی اتخاذ کرد؛ به همین جهت است که تعلیم و تربیت مهدوی شامل همه گروه‌ها و طبقات اجتماعی بشری می‌شود و برای همه کاستی‌های اخلاقی و نادرستی‌های جامعه، برنامه بایسته و شایسته‌ای دارد. مربیان و استادان اخلاق، باید به این انگاره توجه ویژه‌ای داشته باشند و روش‌ها و مکانیسم‌های تربیتی را، بر اساس رفتارها و پندارهای متفاوت و پیچیده افراد، بکار گیرند. پیامبران، ریشه ناراستی را در ضعف اعتقادی و انحطاط روحی بشر می‌دانستند و به همین جهت به تصحیح باورهای شرک‌آمیز و کفر آلود مردم می‌پرداختند؛ آنگاه بر اساس عادات اخلاقی و رفتارهای ناسالم آنان، شروع به تزکیه و تهذیب نفوس می‌کردند. امام خمینی(ره) می‌فرماید:
«هیچ مرضی از امراض نفسانیِ نیست، الا آنکه آن را تا در این عالم است انسان می‌تواند اصلاح کند. گرچه در نفس ریشه کرده باشد و ملکه شده باشد و مستحکم گردیده باشد». (15)
و «باید دانست که انسان مادامی‌که در این دنیا است، به‌واسطه آنکه در تحت تغییرات و تصرفات واقع است، تبدیل هر ملکه [ای] به ملکه [ای] می‌تواند بکند؛ و اینکه می‌گویند: «فلان خُلق، فطری و جبلی است و قابل‌تغییر نیست»، کلامی است بی‌اساس و پایه علمی ندارد.» (16)
در عصر ظهور، این رویه پیامبرگونه از سوی امام زمان پیگیری و عمل شده و به‌صورت ریشه‌ای و بنیادین، به اصلاح بشر همت گماشته خواهد شد. متأسفانه همه برنامه‌های تربیتی و آموزشی ما یک‌سویه و ظاهری است و در آن بدون توجه به کنه کاستی‌ها و ناهنجاری‌ها، شیوه‌ای تقریباً واحد و همسان برای همه، بکار گرفته می‌شود. نتیجه این رویکرد خشک و غیرواقعی، گسترش انواع کژتابی‌های فکری و عملی در اجتماعی است که منادی «انتظار» و «زمینه‌سازی» برای تشکیل جامعه مطلوب و آرمانی است. در «اندیشه مهدویت»، همه انسان‌ها شایستگی برخورداری از «حیات طیبه» و «اخلاق الهی» را دارا هستند و این نیازمند نگاه جامع، ریشه‌ای و واقعی به نقص‌ها و عیب‌ها هستند. نسل منتظر نیز شایستگی رشد و بالندگی اخلاقی و معنوی را دارند؛ به‌شرط اینکه برای آنان برنامه‌های مناسب تزکیه و تعلیم ارائه‌شده و عادت‌های ناسالم و رویه‌های زشت از دل‌وجان آن‌ها زدوده شود.
اگر منتظری، نیاز به راهنمایی مشفقانه و مهرورزانه دارد -تا از محیط درونی و بیرونی خود خارج‌شده و گام در حریم نور و معنویت بگذارد- باید او را تشویق و ترغیب کرد و بشارت‌های دینی را برای او بازگفت؛ امّا اگر واقعاً از یک ناراحتی اخلاقی رنج می‌برد (مثل حسد و دروغ‌گویی و ...)؛ باید کمک کرد تا ریشه چنین رذیله‌ای در وجود او خشکانده شود و روحیه مردم‌دوستی و صداقت و احترام به بشر- که ویژگی بارز دولت مهدوی است- در او به وجود آید. اگر کژتابی رفتاری او، ناشی از حب و بغض‌های شخصی است، باید این حب و بغض‌ها را الهی نمود و همه آفریدگان صالح و شایسته را، محبوب او ساخت و از حقد و کینه نسبت به آنان بر حذر داشت.
شخص منتظری که چشم به تغییرات و تحولات گسترده عصر ظهور و کامیابی و شادکامی همه بشر دارد، نباید و نمی‌تواند نسبت به همنوعان خود در عصر غیبت، بی‌تفاوت باشد یا دشمنی و کینه‌توزی نسبت به آنان ابراز دارد و... .
به‌هرحال، راه تربیت واقعی «نسل منتظر» و شکل‌دهی به «جامعه منتظر» شکل‌گیری امّت واحد اسلامی و به وجود آمدن احساس و باور به یک سرنوشت مشترک و جمعی است.
اگر تنها بخشی از جامعه منتظر در چارچوب‌های اخلاقی و دینی قرار نگیرند و رفتارها و رویه‌های غیرهمسان و یا تباه آلود اتخاذ کنند، حرکت جمعی منتظران با مشکل روبه‌رو شده و ناراستی‌ها و رذایل اخلاقی گسترش خواهد یافت. درواقع جامعه منتظر، مانند یک کشتی بزرگی است که یاران و باورمندان به منجی موعود را، به سمت یک هدف و مقصد روشن انتقال می‌دهد و اگر کوچک‌ترین کاستی و ناراستی در میان سرنشینان کشتی به وجود آید، رسیدن به آن سرمنزل و مقصد، دشوار و سخت خواهد بود.
پی‌نوشت‌ها:
صحیفه نور، ج 2، ص 228.
مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 672.
صحیفه نور، ج 8، ص 64.
همان، ج 14، ص 28.
همان، ج 8، ص 81 و 82.
«هل الایمان الاّ الحبُّ و البُغض.»
من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 376.
اخلاق ناصری، ص 267.
سورۀ تحریم، آیه 16.
الودیعه إلی مکارم الشریعه (کرانه سعادت)، ج 1، ص 216.
صحیفه نور، ج 7، ص 69.
هرآینه پیامبری از خودِ شما بر شما مبعوث شده است، هر آنچه شما را رنج می‌دهد بر او گران می‌آید، سخت به شما دل‌بسته و با مؤمنان رئوف و مهربان است (توبه، 128).
شاید از اینکه ایمان نمی‌آورند خود را هلاک سازی و قالب تهی کنی (شعرا، 3).
شاید اگر به این سخن ایمان نیاورند، خویشتن را به خاطر ایشان از اندوه هلاک سازی و قالب تهی کنی (کهف، آیه 6).
شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 158.
همان، ص 379.
منبع:
کارگر، رحیم؛ (1389)، تعلیم و تربیت در عصر ظهور، قم: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)، چاپ دوم 1389.
