تأکید بر تربیت عقلانی؛ گامی اساسی در تربیت دینی

خلاصه :

ادامه از شماره قبل:

2. تشویق افراد به مشاهده و مطالعه

مشاهده و مطالعه، در موارد متعددی ازجمله موارد ذیل، انجام می¬شود:

1-2- مشاهده و مطالعۀ طبیعت

مشاهدۀ طبیعت، به انسان قدرت بینش علمی میدهد. قرآن کریم نیز به پدیده‌های طبیعی اهمیت ویژه‌ای میدهد؛ چنانکه بسـیاری از سورههای آن به نام حیوانات بوده، به برخی از پدیدههای طبیعی مانند ماه، خورشید، زمین، آسمان، شب و روز سوگند خورده است.

وَ فِی الأَرضِ آیَاتٌ لَّلمُوقِنِینَ * وَ فِی أنفُسِکم أفَلَا تُبصِروُنَ؛ [31] «و در زمـین نشانههایی است برای یقین دارندگان و همچنین در خودتان؛ آیا نمیبینید»؟

2-2 - مشاهده و مطالعۀ حقیقت انسان

انسان جلوههای گوناگونی دارد و در شرایط مختلف، رفتارهای متفاوتی دارد و همین امر، امکان شناخت انسان را دشوار ساخته است. انسان با شناخت هرچه بیشتر از خود، میتواند رفتارهای خود را کنترل کند. شناخت بیشتر حقیقت انسان، با رفتارهای مطلوب تناسب دارد و به همین دلیل تصحیح بینشانسان دربارۀ خود، یک روش مطلوب به شمار میرود.

قرآن، سیمای راستین انسان را بدین‌صورت در برابر دیدگان مینهد: یَا أیُّهَا النَّاسُ أنتُمُ الفُقَرَاء إِلَی ا... وَا...ُ هُوَ الغَنِیُّ الحَمیدُ؛ [32] «ای مردم! همۀ شما به خدا محتاجید و تنها، خداست که بینیاز و غنی بالذات است.»

3-2- مطالعۀ تاریخ

مطالعۀ تاریخ و تمثیلها و داستانهای مربوط به آن، جرقههایی برای تعقل و تفکر و کسب تجربه در زندگی در ذهن انسان به وجود میآورد. تاریخ، آیندهای است که تجربهها و سرگذشت نیاکان ما را منعکس میکند و نتایجی را دربر دارد که به تعقل و تفکر میانجامد.

قرآن به عبرتآموزی و کسب تجربه از تاریخ، اشاره میکند.

أوَلَم یَسِیروُا فِی الأرضِ فَیَنظُرُوا کیفَ کانَ عَاقِبَة الَّذِینَ مِن قَبِلِهِم کانُوا اُشَدَّ مِنهُم قُوَّةً وَ أثَارُوا الأرضَ وَ عَمَرُوهَا أکثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَ جَاءتهُم رُسُلُهُم بِالبَیِّنَات فَمَا کانَ اللَّهُ لِیَظلمِهُم وَلَکن کانُوا أنفُسَهُم یَظلِمُونَ؛ [33] آیا در زمین نگردیدهاند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آن‌ها بودند، چگونه بوده است؟ آن‌ها بس نیرومندتر از ایشان بودند و زمین را زیرورو کردند و بیش ازآنچه آن‌ها آبادش کردند آن را آباد ساختند».

3. یادگیری و آموزش مبتنی بر عقلانیت

جهتدهی آموزش مبتنی بر عقلانیت موجب خواهد شد تا افراد با اندیشۀ درست آشنا شوند و تلاش کنند تا این رویه در آنان به‌صورت عادت درآید. با این کار، فکر آن‌ها به گونه¬های مختلف به فعالیت درمی‌آید و روحیۀ مشکلگشایی و دستیابی به معلومات، در آن‌ها زنده میماند. دعوت به تعقل در کارها و پرهیز از سادهاندیشی، به معنای بهکارگیری این توانایی در تمام حالتهاست. قرآن به انسان سفارش کرده است که از این توانایی، بیشترین استفاده را ببرد؛ زیرا عادت به استفاده از عقل و به-کارگیری آن در مسیر زندگی و بهره‌گیری از تجربهها و علوم، سبب باروری و تکامل عقل میشود.

حضرت علی(ع) میفرمایند: من اکثر الفکر فیما تعلم اتقن علمه و فهم ما لم یکن یفهم؛ [34] «هر کس در آنچه میداند، بسیار بیندیشد، ضمن اتقان و استحکامبخشی به آگاهیهای خود، ازآنچه خبر ندارد، آگاه میشود.»

4. اهمیت دادن به تجربه اندوزی

تجربهاندوزی یکی دیگر از روشهای پرورش عقل در تربیت دینی است. تجربه در لغت، از ریشۀ «جرب» گرفته‌شده و به معنای آزمودن است. مجرَب به کسی گفته میشود که «آزمایش‌شده، استحکام یافته و چیزهایی را شناخته است» [35] حضرت علی(ع) میفرمایند: العقل غریزة، تزید بالعلم و التجارب؛ [36] «عقل استعدادی است که به‌وسیلۀ علم و تجربه زیاد میشود». در حدیثی دیگر میفرمایند: العقل عقلان: عقل الطبع و عقل التجربة و کلاهما یؤدی إلی المنفعة؛[37] «عقل دو گونه است: یکی عقل طبیعی - که به¬صورت استعداد است - و دیگری عقلی است که باتجربه به دسـت می‌آید و هر دو به بهـرهوری میانجـامد». این روایت¬ها نشان‌دهندۀ ارتباط میان تجربهاندوزی و عقل افزایی است؛ یعنی با هر تجربهای، عقل به کمال بیشتری دست مییابد.

5. تأکید بر اندیشۀ حقگرایی و حقیقتجویی

حقپرستی و حقگرایی معیار درستی است که میتواند در شیوۀ تربیتی مبتنی بر عقلانیت، کمک‌کننده و مؤثر باشد.

آنچه در ساختار خلقت انسان است، گرایش به خداست؛ یعنی فطرت انسانها بدین‌صورت است که به سمت خداوند هدایت میشود؛ اما گاهی انسان به سمت غیر خدا گرایش مییابد و این امر دلیل بر نبود گرایش خداجویی نیست. در تربیت دینی تلاش میشود که گرایش خداجویی و حقگرایی پرورش‌یافته، تقویت و هدایت شود.

یَا أیُّهَا الإِنسَانُ مَا غَرَّک بِرَبِّک الکرِیمِ * الَّذِی خَلَقَک فَسَوَّاک فَعَدَلَک؛ [38] «ای انسان! چه چیز تو را دربارۀ پروردگارت مغرور ساخته است؟ همان کس که تو را آفرید و (اندام) تو را درست کرد و تو را سامان بخشید.»

6. تشویق به آگاهی و علمگرایی

کسب علوم و معارف و روی آوردن به فراگیری تجربههای عملی، باعث افزایش گستردۀ دید و آگاهی بیشتر میشود و درنتیجه، به تقویت موضع عقل در رویارویی با جریانهای مختلف فکری و به‌کارگیری روشهای بهتر زندگی میانجامد. البته در بینش اسلامی هیچ تضمینی وجود ندارد که انسان عالم، عاقل هم باشد. عقل و علم، اگرچه بر هم تأثیر دارند، اما لزوماً با افزایش اطلاعات علمی، عقل انسان شکوفا نمیشود [39] علم، هنگامی هدایتگر خواهد بود که در راستای ارزشهای اخلاقی و نزدیکی به خداوند به کار رود و انسان را در مسیر رسیدن به این هدف (قرب الهی)، قرار دهد.

یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قِیلَ لَکم تَفَسَّحُوا فِی المَجَالِسِ فَافسَحُوا یَفسَحِ اَ...ُ لَکم وَ إذَا قِیلَ انشُزُوا یَرفَعِ ا...ُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکم وَ الَّذِینَ أُوتُوا العِلمَ دَرَجَاتٍ وَ ا...ُ بِمَا تَعمَلُونَ خَبِیرٌ؛ [40] «خداوند (رتبۀ) کسانی از شمارا که ایمان آورده و کسانی را که دانشمندند، (برحسب) درجات، بلند گرداند و خدا به آنچه میکنید آگاه است.»

امام علی(ع) میفرمایند: مؤید العقل، العلم؛ [41] «علم و دانایی، باعث تأیید و تحکیم عقل می¬شود.»

امام صادق(ع) میفرمایند: کثرة النظر فی العلم، یفتح العقل؛ [42] «نگاه زیاد به مطالب علمی، نیروی اندیشه و تعقل انسان را به کار میاندازد.»

7. آموزش تفکر

     زندگی انسان، خواه‌ناخواه، همواره با تفکر و اندیشه همراه است. آنچه اهمیت دارد، توانایی اندیشیدن مؤثر و مولد را می‌توان به‌صورت زیر تعریف کرد: «استفاده درست و منطقی فرد از توانایی و امکانات ذهنی و

تجریدی خود، با بهره‌گیری از شیوه‌های درست اندیشیدن و موضوعات مفید برای تفکر در موقعیت‌های مناسب، برای حل مسائل و زمینه‌سازی برای رفع مشکلات آینده و قرار گرفتن در مسیر بهسازی و توسعه سازمان». آموزش افراد برای کسب مهارت‌های تفکر انتقادی و تفکر خلاق، می‌تواند تا اندازۀ زیادی، اندیشه مؤثر و مولد را پرورش دهد.

7-1. آموزش تفکر انتقادی

     تفکر انتقادی عبارت است از: «ارزیابی تصمیمات از راه بررسی منطقی و منظم مسائل، شواهد و راه‌حل‌ها» [1] به‌کارگیری روش آموزش حل مسئله، می‌تواند نقطه حرکت مفیدی برای آموزش تفکر انتقادی باشد؛ اما بااین‌حال، در به‌کارگیری این روش برای آموزش چنین تفکری، محدودیت‌هایی وجود دارد؛ چون در روش حل مسئله؛ فرض بر این است که تفکر انتقادی همیشه با مسئله‌ای آغاز و به راه‌حلی ختم می‌شود؛ درحالی‌که عامل اصلی در آموزش تفکر انتقادی، توانایی حل پرسش‌های مربوط و نقد و بررسی راه‌حل‌ها، بدون مطرح کردن جایگزین‌ها است، تسلط به روش حل مسئله، افراد را از آموزش تفکر انتقادی بی‌نیاز نمی‌کند. [2] 

استفاده از این روش، مهارت‌های زیر را در افراد به وجود می‌آورد:

-  درک، تحلیل و تفسیر مسائل و مشکلات؛

-  بهره‌گیری از روش‌های منطقی، مثل روش قیاسی و استقرا برای اثبات نظرات و دیدگاه‌ها؛

-  توان ارزیابی؛

-  طرح راه‌حل‌ها و راهکارهای تازه برای حل مشکلات؛

-  انعطاف‌پذیری و بی‌تعصب بودن در نظر و عمل.

7-2. آموزش تفکر خلاق

     خلاقیت یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تفکر انسانی است که با نوآوری ارتباط مستقیم دارد. خلاقیت یک فعالیت ذهنی و نوآوری یک فعالیت عملی است؛ در حقیقت خلاقیت زمینه‌ای است برای نوآوری.

خلاقیت به معنای توانایی ترکیب ایده‌ها در یک روش منحصربه‌فرد، یا ایجاد پیوستگی بین ایده‌هاست؛ اما نوآوری، فرایند اخذ ایدۀ خلاق و تبدیل آن به محصول، خدمات یا روش‌های جدید است.

با یادگیری شیوۀ تفکر خلاق، افراد می‌توانند به مهارت‌های سه‌گانه زیردست یابند:

-  حقیقت‌یابی: تعریف مسئله و آماده‌سازی؛

-  ایده یابی: تدبیر ایده‌های موقت و انتخاب بین ایده‌های موجود؛

-  راه‌حل یابی: ارزیابی ایده‌های موقت و گزینش راه‌حل نهایی.

8. تقویت حس کنجکاوی و پرسش

     انسان فطرتاً کنجکاو است و برای یافتن دلیل، به جست‌وجو می‌پردازد. این حس حتی از آغاز کودکی در انسان وجود دارد و به‌صورت پرسش‌هایی که کودکان از والدین یا دیگران دربارۀ مسائل گوناگون می‌پرسند، خود را نشان می‌دهد. جهت‌دهی این پرسش‌ها و تقویت این حس در کودکان، امر بسیار مهمی است؛ چراکه با پاسخ درست به این گرایش درونی کودکان، می‌توان آن‌ها را به‌سوی خداخواهی کشاند یا با بی‌توجهی، زمینۀ انحراف آن‌ها را فراهم کرد.

     دقت کردن و پرسیدن، از بهترین عوامل تقویت نیروی عقل هستند. کسی که در شناخت امور کنجکاوی می‌کند اگر به نتیجه نرسد، آن را رها نمی‌کند و از دانشمندان و آگاهان می‌پرسد و تا هنگامی‌که به جواب برسد به کارش ادامه می‌دهد. چنین انسانی کم‌کم، عقلش را تقویت می‌کند. [3]

برای تقویت کنجکاوی، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 -  طرح پرسش و ایجاد شرایطی که حس کنجکاوی در کودکان برانگیخته شود، به‌گونه‌ای که با شرایط سنی و روحیه آن‌ها منطبق باش؛.

-  تقویت روحیه پژوهشگری و نقادی در آنان؛ بدین گونه که مسائل اطرافشان را با نگاه عمیق و دید نقادانه ببینند؛

-  عدم پاسخ‌دهی سریع به مسائل و پرسش‌هایشان برای آنکه خودشان از راه تحقیق و پرسش بیشتر پاسخ سؤالاتشان را بیابند؛ امام صادق(ع) می‌فرمایند: «ان هذا العلم علیه قفل و مفتاحها السؤال»؛ [4] بر این علم قفلی نهاده شده و کلید آن پرسش است.

نتیجه‌گیری:

      انسان که اشرف مخلوقات خداوند است باید ویژگی‌هایی داشته باشد تا بتواند در چنین جایگاهی باشد و خداوند پس از آفریدن انسان، خود را «احسن الخالقین» بنامد. ازجمله ویژگی‌های متمایز انسان که در وجود وی نهفته است، نیروی عقل و خرد است. کسی که در زندگی از این نیرو استفاده نمی‌کند، مانند شخصی است که در بیابانی تاریک رهاشده و هیچ راهنمایی ندارد.

مسئله تربیت در اندیشه دینی که برگرفته از آیات قرآن است، کاملاً بر عقلانیت استوار بوده و هر شیوه غیر متکی بر اصل ناشناخته عقلی در تربیت، مردود است.

     هدف اصلی آموزش‌وپرورش پویا و خلاق، باید آفرینش باشد؛ آفرینش انسان‌هایی توانا برای انجام دادن کارهای نو، انسان‌هایی که کاشف و نوآور باشند. این مسئله، در آستانه هزاره نهم، قابل تعمق است؛ زیرا امروزه برای مقابله با مسائل فردی و اجتماعی پیچیده، به پرورش افرادی نیاز است که با تکیه‌بر نیروی اراده و تعقل خویش، منطقی و خلاق بیندیشند و تولیدکننده دانش و فرهنگ در عصر دانایی باشند.

     حاصل بررسی‌ها و تأملات در این پژوهش، گویای آن است که تربیت درست دینی درگرو «خردورزی»، آزادی و رهایی از قیمومیت‌های مختلف فکری است. عمل انسان پیرو عقل اوست و هرگاه شناخت عقلانی دچار اختلال شود، مسیر زندگی انسان، گرفتار انحراف و اعوجاج خواهد شد.

پی نوشت‌ها:

[31] . (سورۀ ذاریات، آیات 20-21).

[32] . (سورۀ فاطر، آیۀ 15).

[33] . (سورۀ روم، آیۀ 9).

[34] . (بحارالانوار، ج 68، ص 316).

[35] . (ابن منظور، 1416 ق، ص 228).

[36] . (غررالحکم، ص 67).

[37] . (بحارالانوار، ج 17، ص 116).

[38] . (سورۀ انفطار، آیات 6-7).

[39] . (همان، پیشین).

[40] . (سورۀ مجادله، آیۀ 11).

[41] . (مستدرک، ج 2، ص 387).

[42] . (بحار الأنوار، ج 1، ص 52).

منبع: نشریه اندیشه تربیت|شماره 81